Ang retorika ay isang mahalagang karunungan ng pagpapahayag na
tumutukoy sa sining ng maganda at kaakit-akit na pagsasalita at pagsulat. Ito’y tumutukoy sa mga batas ng malinaw,
mabisa, maganda at kaakit-akit na pagpapahayag (Sebstian, 1967).
Idignagdag ni Rubin (1987), na hindi sapat ang kawastuang
pambalarila lamang upang maging mabisa at makatawag ng pansin at kawilihan ang
ano mang uri ng pagpapahayag. Kailangang
ito ay masamahan pa ng isang sangkap na siyang magbibigay buhay at kulay.
Tatlong mahalgang kailangan
sa pagbuo ng mabisang pangungusap:
- kaisahan – kung ang bawat
bahagi ay tumutulong sa isang pangunahin at natatanging diwa
- kakipilan – kung ang
pagkakasunud-sunod ng mga bahagi ng papapahayag ay nagpapalinaw sa
kanilang pagkakaugnay
Ang madalas na kawalan ng kaipilan sa isang pahayag ay
bunga ng:
- Maling gamit ng mga
panuring – hindi dapat isunod sa panganalan/panghalip at pandiwang hindi
siyang tiyakang tinutukoy o tinuturingan.
Hal: Ang mga sasakyan ay bumubuga ng makakapal na
usok na nakapagdaragdag ng problema sa polusyon na matindi.
Tama: Ang mga sasakyan ay bumubuga ng
makakapal na usok na nakapagdaragdag ng matinding problema sa polusyon.
Paliwanag: Makikita na ang salitang matindi ay
nagbibigay-turing sa pangngalang problema at hindi sa polusyon.
3.
Pagbibigay-diin – karaniwan sa
isang pahayag ang mga kaisipang binibigyang-diin ay nasa dakong unahan
samatalang ang mga hindi gaanong mahalaga ay sa dakong gitna o sa hulihan ng
pahayag.
Mga
Uri ng Talata:
- Paglalahad
- Paglalarawan
- Pagsasalaysay
- Pangangatwiran
Iba’t
ibang Pamamaraan ng Pagtatalata
- Pagsusuri – naglalayong
magpaliwanag hindi lamang ng mga bahagi ng kabuuan ng isang bagay kungdi
pati na rin ang kaugnayan ng mga bahaging ito sa isa’ isa.
- Pagtutulad – ang mga bagay na
magkatulad ay pinaghahambing upang mapalitaw ang kanilang mga tiyak na
katangian
- Analohiya – layunin ay ang
paghahambing sa dalawang magkaibnga kaisipang hindi lamang dahil sa mga
katangiang magkakatulad kungdi dahil sa sagisag at kahulugan ng mga bagay
na pinahahambing.
- Pagpapahindi – ang negatibong
pagpapaliwanag ng kahulugan ng isang bagay. Parang alegorya ang dating – iba ang
sinasabi sa ibig sabihin.
Ang Sawikain o Idyomatikong
Pahayag
- isang uri ng pagpapahayag na ang
kahulugang ibinibigay ay di-tuwiran o di-nauukol sa kahulugan ng bawat salita
sa pahayag. Ang kahulugan makukuha ay
nasa ibabaw o nasa pagitan ng mga salitang ginagamit. Hindi dapat kunin ang literal na kahulugan ng
bawat salita kundi ang pangkalahatang ipinahihiwatig ng kabuuan.
Halimbawa:
- nanunungkit ng mga bituin – walang
pag-asa o bigo
- gagapang na parang ahas –
magkahirap-hirap ang buhay
- guhit ng palad – kapalaran
- may tali ang bibig – walang
kalayaang magsalita
- may gatas pa sa labi – bata pa
- haling ang bituka – hindi
natatakot mamatay
- nagmumurang kamatis – matandang
nagpapabata
- di-maliparang uwak – napakalawak
- nahuhulog ang katawan – namamayat
- naglulubid ng buhangin –
nagsisinungaling
- dillang-anghel – magkatotoo
- balat-sibuyas – maramdamin
- mhaba ang pisi – pasensyoso
- malambot ang ilong – madaling
lokohin o pasunurin
- nagsauliang-kandila - nagkagalit
Tayutay o Patalinghagang
Pagpapahayag
Ang
tayutay ay isang pampanitikang paraan ng pagpapahayag na ginagamitan ng
mga salitang labas sa patitik o tahas na kahulugan upang magmunyi ng isang
pamamaraang tuwas sa karaniwang anyo ng paglalahad upang makapagbunga ng isang
tanging bisa.
Anupa’t ang tayutay ay isang
anyo ng paglalarawandiwa na kaiba at malayo sa karaniwang paraan ng pananalita
at naglalayong magawang marikit, maharaya at makasining ang pagpapahayag upang
maging akma, mabisa , at kawili-wili ang pag-unawa at pagdama ng sinuman sa
buod o damdaming ipinahihiwatig.
Ayon kay Tumangan (1997) ang tayutay ay ang
sinadyang paglayo sa karaniwang paraan ng paggamit ng mga salita sa layuning
gawing makulay, kaakit-akit at lalong mabisa ang pahayag. Sapagkat ang magandang pagpapahayag ay
siyang pangunahing layunin ng retorika, karaniwang iniuugnay dito ang paggamit
ng mga tayutay.
Katangian ng Tayutay
Ang mabuting tayutay ay nagtataglay ng
apat ng katangian.
1.
MAIGSI – kung masasabi ang tayutay
sa iisang salita ang lalong mabuti
Hal. Nagbatis ang kanyang luha.
- SARIWA / NAPAPANAHON – bago sa pananaw at
panlasa, katutubo sa diwang
taglay; hindi
nakasusuyang pakinggan at hindi pilit sa
pagpapahayag
Hal. Isa kang celfon sa buhay ko
kahit saan maaaring hingan ng tulong.
3. TAPAT –
tapat sa kaisipang sanhi ng pagtatayutay at may malinaw na
kaugnayan sa
ibig sabihin sa kabila ng pagsusuri
- BAGAY – mahalagang katangian sa lahat,
katumpakan, kaagpangan, kaisahan
sa bisa, himig at indayog ng pakahulugan
Hal. Pagkaraan ng bagyo, ang mga
lansangan ay parang nilampaso ng
Diyos.
Gamit
ng Tayutay
A.
nakapagpaparagdag
ng kahalagahan sa ipinahahayag
B.
nagbibigay
–kulay at ganda sa pananalita
C.
nagpapakilala
sa kakayahan ng nagsasalita o sumusulat sa pagpapahayag
Uri
ng Tayutay
1. Pagtutulad o Simili (Simile) – naghahambing ng dalawang
magkaibang bagay, tao, pangyayari at iba pa. Gumagamit ng mga salitang: tulad
ng, para ng, kawangis ng, kagaya ng at iba pa.
Hal: Parang bato ang puso mo hindi marunong
makiramdam.
2. Pagwawangis o Metapora (Metaphor) –
naghahambing din ngunit ito’y tiyakang paghahambing at hindi gumagamit ng mga
salitang, tulad, gaya
Hal: Bato ang puso mo hindi marunong
makiramdam.
3. Pagbibigay – katauhan o
padiwantao (Personification) – pahayag na nagsasalin ng talino, gawi at
katangian ng tao sa mga karaniwang bagay o mga bagay. Naipakilala ito sa pamamagitan ng paggamit ng
pandiwa at pangngalan.
Hal: Nakagigiliw
tingnan ang mga along humahalik sa
pisngi ng mga buhangin.
4. Pagtawag o panawag (Apostrophe) – ang karaniwang bagay ay
kinakausap na parang tao o kinakausap ang isang tao na parang naroroon at
kaharap gayong wala naman.
Hal: Kaunlaran, nahan ka at ang bansa namin
ay balikan.
5. Pagmamalabis o Iperbole (Hyperbole or
Exaggeration) – lubhang pinalalabis o pinakukulang ang kalagayan o katayuan ng
tao, bagay o pangyayari.
Hal: Ang wagas na
pag-ibig ay susuungin ang lahat pati ang kamatayan.
6. Pagtatanong / Tanong Retorikal (Rhetorical Question) - Ang pagpapahayag na
ito ay ginagamit upang tanggapin o di tanggapin ang isang bagay. Higit na mabisa at makapangyarihan ang
paraang ito kaysa karaniwang pagpapahayag.
Ang pagtatanong na ito na hindi naghihintay ng sagot at
hindi rin nagpapahayag ng anumang pag-aalinlangan. Ipinalalagay na ang ibig sabihin ay tiyak na
tiyak at walang magagawa ang nakikinig o bumabasa kundi umayon. Ito ay naglalayong magbunga ng isang bisa at
hindi upang magtamo ng kasagutan.
Hal. May dalawang tao bang magkasabay sa
naglalakad hangga’t di sila nagkasundo?
7. Pagdaramdam o Pandamdam (Exclamation) - Ito ay nagsasaad ng
di-pangkaraniwang damdamin.
Hal: Labis-labis na
ang paghihirap na aking nadarama!
8. Pagtanggi (Litotes) - Karaniwang gumagamit ang
pagpapahayag na ito ng pangging hindi upang magpahiwatig ng
lalong makahulugang pagsang-ayon.
Hal. a. Hindi pabaya ang ina na ipapariwara ang mga
sariling anak.
b.
Hindi bulag sa katotohanan ang taong-bayan na hahayaang mapasakamay
ng mapanlinlang
na lider ang kinabukasan ng hinaharap.
9. Pag-uyam (Sarcasm) - Ang pagpapahayag na ito ay
nangungutya ngunit ginagamitan ng pananalita na tila kapuri-puri.
Hal. a.
Salamat sa iyo. Ang laki mong tulong sa akin kaya, hanggang
ngayon
nakaupo ka pa
rin diyan.
10. Balintunay (Irony)
11. Pagpapalit-tawag o Metonomiya (Metonymy) - Ang
panlaping meto ay nangangahulugan ng paghahalili at pagpapalit. Sa
pahayag na ito, nagpapalit ng katawagan o ngalan sa bagay o taong tinutukoy. Ito ay pagpapalit ng dalawang bagay o
kaisipan yamang sila’y may ugnayan gaya
Hal. a.
Sa langit lang ako nakatingala sapagkat ang buhay ay galing sa langit.
(Diyos)
b.
Halos isang palanggana ang nakain ng babaing nakasabay ko sa
mesa. (Isang punong pagkain na
nasa palanggana)
12. Pagpapalit- saklaw o Sinekdoke (Synecdoche) - Ang pagpapahayag na ito ay naisasagawa
sa pamamamagitan ng pagbanggit sa bahagi bilang pagtukoy sa kabuuan o ang
pagbanggit sa nag-iisang taong kumakatawan sa isang pangkat.
Hal. a.
Siya ang haliging huwaran ng bawat tahanan.
b.
Mahirap magpakain sa sampung bunganga lalo na’t walang trabaho.
13. Pagpapalit-wika / Pauring -tao (Transferred Epithet) - 
Sa pahayag na ito, inililipat sa mga bagay ang ilang
namumukod na pang-uring gamit lamang sa tao.
Sa pahayag na ito, inililipat sa mga bagay ang ilang
namumukod na pang-uring gamit lamang sa tao.
Hal. a.
Hindi ko matatanggap ang mapanlinlang mong damdamin na
halos unti-
unting pumapatay
sa aking pagkatao.
b.
Uhaw ang Tigang na Lupa
(Isang maikling kuwento)
14. Pamansag o
Taguri (Antonomasia) - Ang
pagpapahayag na ito ay pagpapakilala ng isang tao sa pamamagitan ng isang
pamansag o taguri (hindi ng kanyang pangalan)
at pagtukoy sa pamamagitan niyon ng isang uri ng kaparang mga tao.
Hal. a.
Sinong Tasyo na naman ang sisibol sa bagong henerasyon?
b. Magdalena , ikaw ay sawimpalad. Kailan ka nila maiintindihan?
15. Pahalintulad (Analogy) - Ito ay isang tambalang
paghahambing na ngangahulugan ng pagkakawangki ng mga pagkakaugnay. Balangkas:
Ang ugnayang AB ay tulad ng ugnayang CD. Kagaya rin ng Analogy sa Ingles, ang
pahalintulad ay ginagamitan din ng karaniwang panulad ng mga salitang gamit sa
patulad.
Hal. “At siya’y namangha sa kanyang namalas,
naganap na tagpo’ mistulang pangarap;
saanman tumitig,
A B
siya;t tanging siya ang paparoong-gubat -
C D
mandi’y isang tinik
sa lipon ng rosas.”
sa
tulang “HIMALA” ni Dominador B. Silos
16. Pahambing (Comparison) - Ang pagpapahayag na ito ay
isang anyong naghahambing ng isang tao o
bagay sa iba, o nagpapalagay na ang dalawa’y magkawangis hinggil sa isang
katangian o kauring angkin kapwa ng mga tao.
Balangkas: Si A ay … ni B. SaFilipino, ang pagiging tayutay ng
paghambing ay higit na malinaw kaysa pagiging figure of speech ng comparison sa
Ingles. Ang dahilan ay sapagkat ang
paghahambing sa tayutay na ito’y karaniwang gamitin natin ng mga tanging
talapik sa sim-, sing-, kasin, kasing-, magkasim-, magkasin-, magkasing-,
magsim-, magsin-, magsing-, at mga pangrami ng mga tao, gayundin ng ga at
pangrami nitong gaga o nangga, bilang mga unlapi sa hambingan ng magkatulad o
magkakatulad. Anupa’t ang ating
pahambing ay malayung-malayo maipagkamali
sa patulad o simile sa balangkas o kayarian.
 |
Hal. “Mabangong bulaklak!… Simbango
ng di pa nahahagkang pisngi ng isang
dalaga!…
“Maputing bulaklak!… Simputi ng puring ala-alaga pa
ng napakahinhi’t mutyang
dalagita!…”
sa tulang
SAMPAGITA
ni Pedro
Gatmaitan
17. Patambis o Oxymoron (Antithesis) - Ito ay ang pagtatabi ng mga salitang
nagkakahidwaan sa kahulugan upang lalong mapatingkad ang bisa ng salita.
Hal. a.
Ang EDSA part II ay masasabing tagumpay dahill ang namayani ay
kapayapaan at hindi karahasan.
18. Patalinhaga (Allegory) - Ito ang nalalambungang
paglalahad, lalo na sa isang kuwento o salaysay ng isang kahulugang pawangis na
ipinahihiwatig, ngunit hindi tahasang sinasabi. Ang isang patalinghaga ay hind lamang sa mangisangisang saknong ng isang tula
Hal. “Nag-aalma ang lunggati, sa budhi ay
sumisikad,
Kalayaan, kalayaan ang tuwina’y hinahangad.
Dumadambana,
dumadambana kapag renda’y hinahaltak –
O, kay hirap na supilin! May latigo ka
mang hawak.”
Sa tulang EROTIQUE
Ni Federico
L. Espino Jr.
19. Pahiraya (Prosopopeia) - Ang pagpapahayag ay
paglalarawan ng isang hinihiraya o libang-tao sa anyong nagsasalita o
gumaganap.
Hal. “Mga matang tala ay hayo’t ipikit,
nang iyong mamasdan ang tagpong marikit…
hayan, magkaakbay
ako’t saka ikaw;
at nagtatampisaw
sa tubig na kristal…
puso mo’y puso ko’y iisa ang pintig;
ikaw’y aking lubos, ako’y iyong tikis!”
sa
tulang ANG BUKAS AY ATIN
ni
Florante
20. Asonansya
(Assonance) - Ito’y gumagamit ng magkatulad na titik o pantig sa simula ng
dalawa o higit na mga salitang magkakalapit sa isa’t isa.
Hal. a. Aandap-andap na
ilawang nasa bintana.
21. Aliterasyon (Alliteration) Pag-uulit ng tunog ng isang
katinig na ginagamit sa magkakalapit na salita o pantig
21. Paghihimig (Onomatopoeia) - Ito’y ang paggamit ng mga
salitang ang tunog ay nagmumungkahi ng diwang para sa ipagkakaroon ng bisang
pasayusay.
 |
|||
 |
|||
Hal. a.
Anong sarap pakinggan ang langitngit ng kawayan, ang lagaslas
ng tubig
sa
ilog habang kumikiskis ang mga dahon sa pampang na iniihip
ng hangin.
Dalawang Uri
1. Tuwirang onomatopeya
2. Pahiwatig na onomatopeya
22. Parabula (Parable) - Isang maikling salaysay ng isang
pangyayaring maaaring maganap sa buhay o katalagahan, na kakukunan ng isang
aral na pangkaasalan o pangkaluluwa.
Karaniwan ito’y buhat sa banal na kasulatan iniuulat upang mailahad ang
isang katotohanan.
23. Pabula (Fable) - Isang maigsing kasaysayan ang
inilalarawang mga kilos o mga kangian ng mga hayop o mga bagay na walang
kaluluwa ay pinapangyayaring mapakilos, kalimita’y pauroy, ng mga kaasalan o kahinaan ng tao. Ito ay sinasabing likha ni Esopo, at
hanggang ngayon, ang pinakamabuting pabula sa daigdig ay ang pabula pa rin
niya.
24. Pangitain (Vision) Ito ay mga larawan,
imahen o palatandaang nakikita sa isip.
25. Pag-uulit sa isang salita
upangmagkabisa gaya ng alingawngaw
Hal. Matay ko man yatang pigili’t pigilin
Pigilin ang
sintang sa puso,tumiim,
Tumiim na
sinta’y kung aking pawiin
Pawiin ko’y
tantaong kamatayan na rin.
-
Jose de la Cruz
Mga
Teoryang Pampanitikan
- Imahismo – Ang isang manunulat
ay malayang pumili ng anumang imaheng nais gamitin sa paksa. Nagiging mag epektibo ang kakintalan sa
paggamit nito sapagkat higit na nabibigyang-buhay ang mga kaisipang nais
ipahiwatig ng sumulat.
Kinakailangan lamang ang maingat na pagpili sa imaheng gagamitin
sapagkat ito ay dapat na akma sa paksang tinatalakay upang hindi mabigyan
ng ibang konotasyon ng mga mambabasa.
- Klasisismo – Ang akdang ito ay
nagtataglay ng katangiang malinaw, marangal, payak,matimpi, obhetibo, magkakasunud-sunod,
at may hangganan. Dito
nangingibabaw ang isipan laban sa damdamin.
- Realismo – Ipinapalitaw ang
katotohanan sa buhay ng tao.
- Romantisismo – Nangingibabaw ang
katotohanan, kabutihan, at kagandahan ng pag-ibigi ipinalilitaw ang
damdamin ng tauhan kaysa kaisipan.
- Humanismo – Nagbibigay ng
pangunahing halaga sa tao.
Binibigyang-diin nito na ang tao ang sentro ng daigdig, ang sukatan
ng bagay, at panginoon ng kanyang sarili.
- Moralistiko – Pinatutunayan ng
maraming mga kritiko na ang bawat pananaw ay ginagamitan sa pagsusuri sa
alin mang akda ay may kakambal na pilosopiya sa buhay. Ito ay matatagpuan sa pagpapahayag na
ginagamitan ng kaisipang moral.
Sapagkat ang isang akda ay katatagpuan ng kasiningan at
pagkamalikhain, naniniwala ang ilang kritiko na hindi sapat na patunayan
kung bakit at kung paano naging masining ang akda. Higit na kailangang ipakita ang mga
pamantayang moral. Sa panahon
ni Plato, ginagamit ang uri ng moralidad sa pagbibigay ng kabuluhan sa
nobela, dula, maikling kwento o anumang akdang pampanitikan. Isinasaalang-alang sa mga akda ang
pagsang-ayon o di-pagsang-ayon sa namamayaning moralidad sa lupunan.
- Formalismo – pinakapalasak na
paraan sa pagsusuri ng anumang akda.
Sa pananaw na ito ,hindi ganap ang akda matapos na makawala ito sa
kamalayan ng may-akda, dahil magkakaroon lamang ito ng pagpapakahulugan
batay na rin sa kaalaman, paniniwala, sitwasyon, o damdamin ng
bumabasa. Sa ganitong oryentasyon,
ang pinahahalagahan ay mismo ang akda at hidi ang may-akda at hindi rin
ang lipunan at realidad.
- Sikolohikal – Ang pokus ng pananaw
ay ang pagtugon sa karakter ng isang istorya o ng persona ng
- Sosyolohikal – May malaking
pananagutan ang panitikan sa lipunan ng alinmang bansa. Si Scott (1974), ang nagsabing ang pag-uugnayang
panlipunan ay nakapagdaragdag ng lakas sa manunulat upang ito ay gawing
kasangkapan sa pag-aaral ng panitikan, sapagkat ayon sa kanya, ang mga
ugnayang panlipunan sa panitikan ay masusuri bilang salamin ng lipunan.
- Eksistensyalismo – isang pilosopiya na
nagbibigay-diin sa kalayaan ng bawat isang indibidwal – kalayaan niyang
pumili at magdesisyon na di nasasaklawan ng sinuman.
- Marxismo – ito ay nakaugat sa
historical at sosyolohikal na pananaw, nagsama-sama ang mga konseptong
halaw kina Karl Marx, Friedrich Engels, Lenin upang gamitin ang panitikan
bilang instrumento sa pagbabago ng lipunan sa paraang radikal. Saklaw nito ang pagsusuri sa kultura,
pulitika, ekonomiya, at pilosopiya.
- Arketipal – Nangangailangan ng
masusing pag-aaral sa kabuuan ng akda sapagkat ang binibigyang-diin dito
ay ang mga simbolismong ginamit upang maipabatid ang pinakamensahe ng
akda.
- Feminismo – Naglalayong mawala
ang de kahong imaheng ibinibigay sa babae.
Ito ay makatotohanang naglalarawan ng mga karanasan ng kababaihan sa
matapat na paraan. Gumagamit ito ng
- Dekonstruksyon – Ito ang pag-iisa-isa
ng mga sinasabi ng may-akda sa teksto.
Pagpapakahulugan ito sa mga sinasabi ng teksto batay sa sariling
pang-unawa sa lutang na mga kaalaman tungkol sa relasyon ng tao sa kanyang
lipunan, kasaysayan ng tao, at lipunan ng tao.
